नाचणीचे आहारातील महत्व, प्रक्रिया पद्धती व सुधारित लागवड तंत्रज्ञान !

मानवी आहारात वापरल्या जाणाऱ्या तृणधान्य पिकामध्ये भात व गहू या प्रमुख धान्याचा समावेश होतो. इतर भरड धान्य पिकांमध्ये ज्वारी, बाजरी, नाचणी, राळा, कोडो, कुटकी, बरटी व वरई या पिकांचा समावेश होतो. राज्यात ज्वारी, बाजरी, नाचणी आणि वरई या पिकांची लागवड केली जाते. साधारणपणे 20 व्या शतकाच्या पूर्वार्धात आणि पारंपरिक दृष्ट्या या पिकांची लागवड आणि उत्पादन आपल्या देशात घेतले जात होते आणि आपल्या दैनंदिन आहार पद्धतीत या धान्याचा वापर मोठ्या प्रमाणात होत होता. कालांतराने भात आणि गहू या पिकांचे अधिक उत्पादन आणि उपलब्धता वाढल्याने व आहार पद्धतीत झालेल्या बदलामुळे आजच्या काळात या भरडधान्य पिकांखालील क्षेत्र कमी होत आहे.

राज्यात या खरीप हंगामात लागवड केल्या जाणाऱ्या अन्नधान्य पिकांपैकी नाचणी महत्वाचे तृणधान्य पीक आहे. नाचणी/नागली (Finger millet) हे गवतवर्गीय कुळातील पीक असून याचे शास्त्रीय नाव (इलुसिन कोराकाना) Eleusine coracana असे आहे.

नाचणी पिकाची वाढ व सामान्य माहिती:

नाचणी हे गवतवर्गीय कुळातील (Poaceae) महत्वाचे पीक आहे. त्यामुळे या पिकाची वाढ होताना मुख्य खोडासोबत फुटवे येण्याचा गुणधर्म आहे. या धान्याचा आकार लहान असून आकार हे एकदलवर्गीय पीक आहे. या पिकामध्ये स्वपरागीभवन प्रक्रियेदवारे बीज निर्मिती होते. सर्वच भरड धान्य पीके ही बदलत्या हवामानास अनुकूल पिके आहेत. या पिकांमध्ये सी4 पद्धतीने प्रकाश संश्लेषण (मका, ऊस, ज्वारी) होते. त्यामुळे पानाद्वारे अन्ननिर्मिती करताना प्रकाश, पाणी व कार्बन डायऑक्साइडचा सुयोग्य वापर या वनस्पतीमध्ये केला जातो. तसेच प्रतिकूल परिस्थितीत वाढीची उत्कृष्ठ वैशिष्ट्ये जसे की, कमी ऊंची, पानांचा लहान आकार, कणिस व पाने यामध्ये अन्नपदार्थ पुरविण्यासाठी योग्य पद्धत, तंतूमय मुळांची खोल वाढ व प्रतिकूल परिस्थितीत तग धरण्याचा गुणधर्म यामुळे या पिकांचे शेतकऱ्यांच्या दृष्टीने अनन्यसाधारण महत्व आहे.

नाचणी पिकाच्या कणसातील विविधता:

नाचणीच्या कणसामध्ये मोठ्या प्रमाणात विविधता आढळते. हाताच्या बोटाप्रमाणे असलेल्या अनेक पाकळ्यांचे नाचणीचे कणीस तयार होते. प्रत्येक पाकळीमध्ये समांतर पद्धतीने फुले येतात. त्यापासून धान्य निर्मिती होते. फुलांच्या एका गुच्छामध्ये असलेली लहान आकाराची फुले पहाटेच्या वेळी उमलतात, त्यामुळे प्रामुख्याने फक्त स्वपरागीभवन पद्धतीने बीज निर्मिती होते.

विविध स्थानिक भागात कणसामध्ये पाकळ्यांच्या रचनेनुसार विविधता आढळते. त्यामध्ये प्रामुख्याने बंद कणीस, थोडे उघडलेले, अर्धवट उघडे, पूर्ण उघडे असे प्रकार आढळतात. नाचणीच्या धान्याचा रंग हा प्रामुख्याने लालसर तपकिरी असतो. काही प्रमाणात पांढऱ्या रंगाच्या नाचणी वाणांची देखील लागवड केली जाते.

नाचणी: पौष्टिक गुणधर्म :
अ) प्रथिने व खनिज पदार्थ:

नाचणी व तत्सम तृणधान्य वर्गातील पिकांमध्ये पुढील प्रमाणे पौष्टिक तत्वे असतात. त्यात मानवी आहाराच्या दृष्टीने नाचणी हे एक अत्यंत महत्वाचे पौष्टिक तृणधान्य आहे. नाचणीमध्ये कॅल्शियम (364 मि.ग्रॅ./100 ग्रॅम) या खनिजाचे प्रमाण सर्वाधिक म्हणजे भात आणि गहू धान्याच्या तुलनते 10 पटीने अधिक आहे. त्याचबरोबर मॅग्नेशियम (१४६ मि.ग्रॅ./१०० ग्रॅम) व लोह (४.६२ मि.ग्रॅ./१०० ग्रॅम) या खनिजाचे प्रमाण भात आणि गहू या धान्यापेक्षा अधिक आहे.

ब) जीवनसत्वे:

या पिकाचे आणखी वैशिष्ट्यपूर्ण गुणधर्म म्हणजे या पिकांमध्ये मुबलक असलेले जीवनसत्वाचे प्रमाण. नाचणी धान्यामध्ये जीवनसत्व थायमिन बी-१ (०.३७ मि.ग्रॅ./१०० ग्रॅम), रायबोफ्लेवीन बी-२ (०.१७ मि.ग्रॅ./१०० ग्रॅम) व फॉलिक असिड (३४.६६ µ.ग्रॅ./१०० ग्रॅम) याचे प्रमाण भात आणि गव्हापेक्षा पेक्षा जास्त आहे.

आहारातील महत्व:
नाचणी- Finger millet (शास्त्रीय नाव: Eleusine coracana):

नाचणी हे एक पौष्टिक आणि आरोग्यदायी धान्य आहे. त्याचे काही पौष्टिक आणि आरोग्यदायी फायदे आहेत: पोषक तत्वांनी समृद्ध: नाचणी हे कार्बोहायड्रेट्स, आहारातील तंतूमय पदार्थ, प्रथिने, जीवनसत्त्वे आणि खनिजांसह आवश्यक पोषक तत्वांचा एक चांगला स्रोत आहे. त्यात कॅल्शियम, लोह आणि फॉस्फरसचे प्रमाण विशेषतः जास्त असते. आहारातील तंतूमय पदार्थाचे उच्च प्रमाण: हे आहारातील तंतूमय पदार्थांचा उत्कृष्ट स्त्रोत आहे, जे पाचन आरोग्यासाठी महत्वाचे आहे. तंतूमय पदार्थामुळे बद्धकोष्ठता टाळण्यास मदत करते, गॅस्ट्रोइंटेस्टाइनल डिसऑर्डरचा धोका कमी करते आणि पोट भरून ठेवते. वजन व्यवस्थापन मदत करते. ग्लूटेन-मुक्त: नाचणी नैसर्गिकरित्या ग्लूटेन-मुक्त आहे, ज्यामुळे सेलिआक रोग किंवा ग्लूटेन संवेदनशीलता असलेल्या व्यक्तींसाठी एक आदर्श पर्याय बनतो.

अँटिऑक्सिडंट्समध्ये समृद्ध: यामध्ये फिनोलिक संयुगे आणि फ्लेव्होनॉइड्ससह विविध प्रकारचे अँटिऑक्सिडंट असतात, जे शरीराला ऑक्सिडेटिव्ह तणावापासून संरक्षण करण्यास आणि जुनाट आजारांचा धोका कमी करण्यास मदत करतात. रक्तातील साखर संतुलित करते: नाचणीचा ग्लायसेमिक निर्देशांक कमी असतो. याचा अर्थ रक्तातील साखरेची पातळी वेगाने वाढू शकत नाही. हे मधुमेह असलेल्या लोकांसाठी किंवा रक्तातील साखरेची पातळी स्थिर ठेऊ पाहणाऱ्यांसाठी एक चांगली निवड बनवते. हृदयाचे आरोग्य: धान्यामध्ये तंतूमय पदार्थ, अँटिऑक्सिडंट्स आणि फायटोकेमिकल्स असल्याने कोलेस्ट्रॉलची पातळी कमी करून आणि हृदयविकाराचा धोका कमी करून हृदयाच्या आरोग्यासाठी योगदान देऊ शकते. हाडांचे आरोग्य: नाचणीमध्ये कॅल्शियम या खनिजाचे प्रमाण इतर भात, गहू, ज्वारी, बाजरी या सर्व तृण धान्यापेक्षा सर्वाधिक आहे. त्याच बरोबर फॉस्फरस आणि मॅग्नेशियम सारखी इतर खनिजे भरपूर प्रमाणात असतात, जे मजबूत आणि निरोगी हाडे राखण्यासाठी आवश्यक असतात. गर्भधारणेसाठी पौष्टिक: उच्च लोह सामग्रीमुळे, गर्भवती महिलांसाठी अशक्तपणा टाळण्यासाठी आणि गर्भाच्या निरोगी विकासास प्रोत्साहन देण्यासाठी फायदेशीर आहे. वजन व्यवस्थापन: नाचणीमधील उच्च फायबर सामग्रीमुळे तुम्हाला जास्त काळ पोट भरल्यासारखे वाटू शकते, एकूण कॅलरीचे सेवन कमी होते आणि वजन व्यवस्थापनात मदत होते. रोगप्रतिकारशक्ती सुधारते: नाचणीतील पोषक तत्वे, विशेषत: अँटिऑक्सिडंट्स आणि खनिजे, रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवतात आणि शरीराला संक्रमण आणि रोगांशी लढण्यास मदत करतात. आतड्यांचे आरोग्य: नाचणीतील आहारातील तंतुमय पदार्थ देखील निरोगी आतड्यांतील जीवाणूच्या वाढीस व कार्यक्षमतेस प्रोत्साहन देते, जे संपूर्ण आरोग्यासाठी आवश्यक आहे. पचण्यास सोपे: नाचणी धान्य सहज पचण्याजोगे आहे, ज्यामुळे पचन संवेदनशीलता असलेल्या लोकांसाठी हा एक चांगला पर्याय आहे.

नाचणी पिकाचे सुधारित लागवड तंत्रज्ञान, प्रक्रिया व मूल्यवर्धन:

राज्यात खरीप हंगामात लागवड केल्या जाणाऱ्या अन्नधान्य पिकांपैकी नाचणी महत्वाचे तृणधान्य पीक आहे. नाचणी/नागली (Finger millet) हे गवतवर्गीय कुळातील पीक असून शास्त्रीय नाव (इलुसिन कोरोकाना) Eleusine coracana असे आहे. या पिकाची लागवड प्रामुख्याने सह्याद्री पर्वतरांगेच्या पूर्व आणि पश्चिम भागातील जास्त पाऊस पडणाऱ्या पश्चिम घाट विभाग, उप-पर्वतीय विभाग व कोकण

विभाग या कृषी हवामान विभागात डोंगराळ भागात केली जाते. या भागातील आदिवासी व स्थानिक शेतकऱ्यांसाठी नाचणी हे प्रमुख तृणधान्य पिक आहे. राज्यात सन २०२२-२३ मध्ये या पिकाची ६८,६१२ हेक्टर क्षेत्रात लागवड करण्यात आली होती व त्यापासून ९५,७४५ टन उत्पादन मिळाले. २०२२-२३ मध्ये राज्याची नाचणी पिकाची सरासरी उत्पादकता १२.९६ क्विंटल/ हेक्टर एवढी होती.

राज्यातील सर्वाधिक नाचणी पिकाचे क्षेत्र कोल्हापूर (१६५५४ हेक्टर), नाशिक (१५३२६ हेक्टर), पालघर (११६८९ हेक्टर) आणि रत्नागिरी (९६६५ हेक्टर) या जिल्ह्यामध्ये आहे.

नाचणी व इतर पौष्टिक भरडधान्य पिकांचे लागवडीच्या दृष्टीने महत्व : कमी पक्वता कालावधी असणारी पिके. दुष्काळात तग धरण्याचा गुणधर्म. सुधारित तंत्रज्ञानास उत्तम प्रतिसाद देणारी व अधिक उत्पादन देणारी पिके आहेत. बदलत्या हवामानात तग धरणारी पिके व तसेच आकस्मिक शेतीकरिता नियोजन केले जाऊ शकते. उत्तम प्रकारचे पौष्टिक गुणधर्म असल्याने आरोग्याच्या दृष्टीने फायदेशीर. भविष्यात मागणी वाढणारी पिके आहेत. या पिकांपासून उत्तम प्रातिचे धान्य व जनावरांसाठी सकस चारा मिळतो.

नाचणी पिकाचे सुधारित लागवड तंत्रज्ञान:

जमिन व हवामान:

नाचणी पिकाच्या लागवडीसाठी हलकी ते मध्यम, पाण्याचा उत्तम निचरा होणारी जमीन उत्तम आहे. या पिकाची लागवड प्रामुख्याने उप-पर्वतीय विभाग व पश्चिम घाट विभागातील डोंगर उताराच्या वरकस जमिनीवर केली जाते.

पूर्वमशागत:

जमिनीची खोल नांगरट करुन उभ्या आडव्या कुळवाच्या दोन पाळ्या देऊन ४ ते ५ टन शेणखत/कंपोस्ट खत याचवेळी शेतात मिसळून जमीन भुसभुशीत करावी. पूर्वी घेतलेल्या पिकाचि धसकटे, काडीकचरा व बहुवार्षिक गवताचे अवशेष वेचून शेत स्वच्छ करावे.

सुधारित वाण:

फुले नाचणी, 115 ते 120 दिवस पक्वता कालावधी आहे. हेक्टरी 23 ते 25 क्विंटल उत्पादन, हे वाण 80 ते 85 दिवसांत फुलोऱ्यात येतो, उशीरा पक्व होणारा व उंच वाढणारा हा वाण आहे. फुले कासारी, 100 ते 105 दिवस पक्वता कालावधी आहे. हेक्टरी 20 ते 22 क्विंटल उत्पादन, हे वाण मध्यम कालावधीत पक्व होणारा 65 ते 70 दिवसात फुलोऱ्यात येतो

बियाणे पेरणी व रोपलागण:

नाचणी पिकाचा ‘खरीप’ हा प्रमुख हंगाम आहे. पारंपरिक पद्धतीने नाचणी पिकाची लागवड मुख्यत्वे रोप लागण पद्धतीने केली जाते. बियाणे पेरणी पावसाचे आगमन होताच अथवा पाण्याची सुविधा असल्यास जूनच्या पहिल्या पंधरवाड्यात करावी. पारंपरिक पद्धतीने नाचणी पिकाची लागवड भात पिकप्रमाणे रोळगण पद्धतीने केली जाते. रोपलागण पद्धतीने लागवड करायची असल्यास ४ ते ५ किलो बियाणे/हेक्टर वापरावे. रोपवाटिका करताना गादीवाफे तयार करून त्यावर बियाणे ओळीमध्ये पेरून घ्यावे. रोपांची लागण रोपे २० ते २५ दिवसांची झाल्यावर जुलैच्या पहिल्या पंधरवाड्यात मुख्य शेतात ओळीमध्ये करावी. रोपलागण करताना दोन ओळीमधील अंतर ३०.० से.मी. (एक फूट) व दोन रोपामंधील अंतर १०.० से.मी. ठेवावे.

बिजेप्रक्रिया:

बियाणे पेरणीपूर्वी ‘अझोस्पिरीलम ब्रासिलेंस’ आणि ‘अस्पर्जिलस अवामोरी’ या जिवाणू संवर्धकाची प्रति किलो बियाण्यास २५ गॅम प्रमाणे करावी.

खत व्यवस्थापन: पीक लागवड तंत्रज्ञान बाबत संशोधन शिफारशी:

महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी अंतर्गत खालील प्रमाणे संशोधन शिफारस विकसित करण्यात आलेल्या आहेत.

खतमात्रा शिफारस:

‘महाराष्ट्राच्या उप-पर्वतीय विभागात नाचणीच्या अधिक उत्पादन आणि आर्थिक फायद्यासाठी प्रति हेक्टर ५.० टन शेणखत + नत्र ६० किलो, स्फुरद ३० किलो आणि पालाश ३० किलो या खत मात्रेसोबत जिवाणू संवर्धकाची बीज प्रक्रिया (प्रति किलो बियाण्यास प्रत्येकी २५ ग्रॅम असोस्पिरीलम ब्रासिलेंस आणि अस्पर्जिलस अवामोरी) करण्याची’ शिफारस करण्यात महात्मा फुले कृषि विद्यापीठ, राहुरी मार्फत करण्यात आलेली आहे.

नाचणी पिकामध्ये युरिया, डीएपी ब्रिकेटचा वापर शिफारस:

‘उप-पर्वतीय विभागातील हलक्या जमिनीत, अधिक उत्पादन व आर्थिक उत्पादन व आर्थिक फायद्यासाठी नाचणी पिकाची रोप लागण २०:४० से.मी.जोड ओळीत करुन ५.०० टन शेणखत प्रति हेक्टरी + शिफारशीत खत मात्रेच्या ७५ % मात्रा (४५: २२.५: ० नत्र:स्फुरद:पालाश किलो/हेक्टरी) गोळी (ब्रिकेट) स्वरुपात रोप लावणीचे वेळी (२० से.मी. च्या जोडओळीत ३५ सेमी अंतरावर व ५ ते ७ से.मी. खोलीवर २.० ग्रॅमची एक गोळी) देण्याची’ शिफारस महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी करण्यात आली आहे.

आंतरपिके शिफारस:

‘अधिक धान्य उत्पादन निव्वळ नफा मिळविण्यासाठी उप-पर्वतीय विभागातील हलक्या व उथळ स्वरुपाच्या जमिनीवर नागली/नाचणी पिकामध्ये उडीद किंवा मटकी ८:२ या प्रमाणात आंतरपिक घेण्याची शिफारस करण्यात आली आहे.

आंतरमशागत:

आंतरमशागत करताना नाचणीमध्ये रोपांची प्रति एकरी योग्य संख्या ठेवण्यासाठी पेरणीनंतर ३० ते ३५ दिवसांच्या आत विरळणी करावी. पीक वाढीच्या सुरुवातीच्या काळात नाचणी पिकाची वाढ संथ गतीने होत असल्याने तणे पिकाशी स्पर्धा करतात. त्यामुळे तण नियंत्रणासाठी एक कोळपणी करुन गरजेनुसार एक महिन्याच्या आत एक खुरपणी करावी.

काढणी व मळणी:

नाचणी पिकाच्या विविध वाणानुसार पक्वता कालावधी वेगळा असू शकतो. साधारणपणे १०० ते १२० दिवसात पीक काढणीस सुरुवात करावी. काढणीस उशीर झाल्यास कणसातील/बोंडातील दाणे झडण्याची शक्यता असते. पिकाची काढणी करताना कणसे/बोंडे विळ्याने कापून करावी. दोन-तीन दिवस उन्हात चांगली वाळल्यानंतर कणसे बडवून मळणी करवी. धान्य उन्हात चांगले वाळवून हवेशीर जागी साठवण करुन ठेवावे.

धान्य उत्पादन:

नाचणी पीक हे पीक लागवड करताना वापरण्यात येणाऱ्या सुधारित निविष्ठा व तंत्रज्ञानास उत्तम प्रतिसाद देणारे सी 4 वर्गातील पीक आहे. या पिकापासून सरासरी हेक्टरी २० ते २५ क्विंटल प्रति हेक्टर धान्य उत्पादन घेता येते.

नाचणी धान्यावरील प्रक्रिया पद्धती व मूल्यवर्धन:

भरडधान्य पिकांमध्ये प्राथमिक आणि दुय्यम प्रक्रियेमध्ये कच्च्या धान्यांचे खाद्य आणि विक्रीयोग्य उत्पादनांमध्ये रूपांतर करण्यासाठी अनेक क्रियाकलापांचा समावेश होतो. नाचणी, वरई, राळा, बर्टी, कोडो आणि चीना हे पोषणाचे महत्त्वाचे स्त्रोत आहेत. आपल्या राज्यात पारंपरिक पद्धतीने लागवड केल्या जाणाऱ्या भरडधान्य पिकांमध्ये ज्वारी, बाजरी, नाचणी, वरई, राळा, बर्टी, कोडो आणि चीना या तृणधान्य पिकांचा समावेश होतो. यामध्ये धान्याच्या मूलभूत रचनेनुसार त्यावर प्रक्रिया करणे गरजेचे असते. नाचणी, वरई, राळा, बर्टी, कोडो आणि चीना या तृणधान्य पिकांचे आवरण दाण्याभोवती घट चिकटून असते. त्यामुळे इतर म्हणजे गहू, ज्वारी व बाजरी या धान्याप्रमाणे मळणी करताना हे आवरण सहज बाजूला होत नाही.

नाचणी, वरई, राळा, बर्टी, कोडो आणि चीना या तृणधान्य पिकांच्या आवरणामध्ये मोठ्या प्रमाणात तंतूमय पदार्थ असतात. मानवी शरीरात या टणक आवरणाचे पचन होत नाही. परंतु या सर्व तृणधान्य पिकांचे पौष्टिक महत्व लक्षात घेता या धान्यावर प्रक्रिया करणे आवश्यक आहे. याबाबतच्या विविध प्रक्रिया पद्धती व त्यांची आवश्यकता खालीलप्रमाणे आहे.

धान्यावर प्रक्रिया का आवश्यक आहे?

भुसा असलेले भरडधान्य पिके (नाचणी, वरई, राळा, बर्टी, कोडो आणि चीना) मानवी वापरासाठी योग्य बनवण्यासाठी त्यावर प्रक्रिया करणे आवश्यक आहे. त्याची सुरुवात साफसफाई, प्रतवारी आणि भुसे काढण्यापासून होते.

विविध प्राथमिक आणि दुय्यम प्रक्रियेचे माहिती खालीलप्रमाणे आहे:

प्राथमिक प्रक्रिया:
प्राथमिक प्रक्रिया करणाऱ्या यंत्रांमध्ये सामान्यत: दाणे स्वच्छ करणे, डिहॉल करणे आणि काहीवेळा त्यांना वापरण्यासाठी योग्य बनवण्यासाठी पॉलिश करणे समाविष्ट असते. वापरण्यात येणारी विशिष्ट यंत्रे धान्याच्या प्रकारावर आणि उत्पादनाच्या प्रमाणावर अवलंबून बदलू शकतात.

अ) स्वच्छता: पहिली पायरी म्हणजे दाण्यांमधून दगड, घाण, मोडतोड आणि इतर परदेशी पदार्थ यांसारखी अशुद्धता काढून टाकणे. हे सामान्यत: चाळणी किंवा पडदे वापरून केले जाते.

ब) डिहस्किंग: नाचणी, वरई, राळा, बर्टी, कोडो आणि चीना यासारख्या धान्याच्या बाबतीत, बाहेरील भुसी काढून टाकणे आवश्यक आहे. डिहस्किंग मॅन्युअली किंवा हलर्स सारखी मशीन वापरून करता येते.

क) प्रतवारी आणि वर्गीकरण: डिहस्किंग केल्यानंतर, धान्यांची अनेकदा आकार, आकार आणि गुणवत्तेनुसार वर्गवारी केली जाते. ही पायरी अंतिम उत्पादनात एकसमानता सुनिश्चित करण्यात मदत करते.

ड) दळणे: काही धान्य पीठ तयार करण्यासाठी दळणातून जाऊ शकतात. इच्छित अंतिम उत्पादनावर अवलंबून मिलिंगची व्याप्ती बदलू शकते. खडबडीत किंवा बारीक दळणे केले जाऊ शकते.

दुय्यम प्रक्रिया:

अ) भाजणे: लहान बाजरीसाठी भाजणे ही एक सामान्य दुय्यम प्रक्रिया पद्धत आहे. हे चव, सुगंध आणि शेल्फ लाइफ वाढवते. भाजलेले बाजरी जसे आहे, तसे खाल्ले जाऊ शकते किंवा विविध पदार्थ तयार करण्यासाठी वापरले जाऊ शकते.

ब) मिलिंग आणि ग्राइंडिंग: जर प्राथमिक प्रक्रियेमध्ये दळणे समाविष्ट नसेल, तर दुय्यम प्रक्रियेमध्ये धान्याचे पीठ तयार करण्यासाठी दळणे किंवा दळणे समाविष्ट असू शकते. या पिठाचा वापर लापशी, रोटी आणि केकसह विविध पदार्थ बनवण्यासाठी केला जाऊ शकतो.

क) पॉपिंग: राळा धान्यामध्ये फुगवलेले धान्य तयार करण्यासाठी पॉप केले जाऊ शकतात, ज्याचा वापर स्नॅक्स आणि न्याहारी धान्यांमध्ये केला जातो.

ड) आंबवणे: आंबवलेला बाजरी लापशी किंवा इडली (पारंपारिक भारतीय डिश) सारखी उत्पादने तयार करण्यासाठी किण्वनाचा वापर केला जाऊ शकतो.

इ) फ्लेक उत्पादन: न्याहारी तृणधान्ये आणि स्नॅक्समध्ये वापरण्यासाठी फ्लेक्ड बाजरी तयार केली जाते. रोलर्समध्ये दाणे दाबून फ्लेकिंग केले जाते.

फ) पॅकेजिंग आणि स्टोरेज: प्रक्रिया केलेल्या धान्य उत्पादनांची गुणवत्ता आणि शेल्फ लाइफ राखण्यासाठी योग्य पॅकेजिंग आणि स्टोरेज महत्त्वपूर्ण आहे. ओलावा, कीटक आणि दूषित होण्यापासून त्यांचे संरक्षण करणे महत्वाचे आहे.

आपल्या आहारात नाचणी समाविष्ट करणे विविध मार्गांनी केले जाऊ शकते, जसे की दलिया, रोटी (फ्लॅटब्रेड), डोसा (पॅनकेक) आणि भाजलेल्या वस्तूंमध्ये वापरणे. ग्लूटेन-मुक्त आणि पोषक-समृद्ध पर्याय अन्नासाठी नाचणीचे पौष्टिक आणि आरोग्य फायदे हे संतुलित आहारासाठी एक मौल्यवान जोड बनवतात. नित्य सेवन करणाऱ्या लोकांमध्ये हृदयरोग, आतड्यांवरील व्रण आणि मधुमेहाचे प्रमाण कमी असल्याचे आढळून आले आहे. नाचणीपासून भाकरी, माल्ट, नुडल्स, पापड, आंबील, इडली, बिस्किटे यासारखे अनेक प्रकारचे मूल्यवर्धित खाद्यपदार्थ तयार करता येतात. तसेच गर्भवती माता व लहान मुलांच्या खाद्यामघ्ये नाचणी सत्वाचा वापर मोठ्या प्रमाणावर केला जात आहे.

भरडधान्य प्रक्रिया मशीन खरेदी करण्यापूर्वी विचारात घेण्यासारखे मुद्दे:

प्रकल्प हाती घेण्यापूर्वी बाजारातील संभाव्यतेचे सर्वेक्षण आणि संशोधन करावे. काही यशस्वी उपक्रमांना भेट द्यावी आणि सुरुवातीच्या टप्प्यात आलेल्या अडचणींचा अभ्यास करावा. कामगिरी तपासल्यानंतरच मशीन खरेदी करावे. नवीन उद्योजकांनी प्रकल्प सुरू करण्यापूर्वी प्रशिक्षण घ्यावे. चाळणीचा आकार आणि नाचणी दाण्यांचा आकार अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेणे.

हेही वाचा – शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थैर्य देणारी बांबू लागवड – पडीक जमिनीत उसापेक्षा जास्त उत्पन्न !

वरील लेख आपल्या सर्व मित्रांना शेअर करा. आपल्याला या लेखाबद्दल काही प्रश्न असल्यास, कृपया कमेंट करा.

आमच्या सोशल मीडिया व्हॉट्सअ‍ॅप, फेसबुक आणि टेलिग्राम ग्रुप मध्ये सामील होण्यासाठी येथे क्लिक करा !!